Khi bạn sử dụng la bàn và bản đồ để định hướng, bạn đang làm việc với hai khái niệm "hướng Bắc" khác nhau. La bàn của bạn chỉ về hướng Bắc từ, trong khi bản đồ giấy được vẽ theo hướng Bắc thực. Sự khác biệt giữa hai hướng này chính là độ lệch từ. Bảng độ lệch từ, hay thông tin độ lệch từ trên bản đồ, cung cấp cho bạn giá trị góc chênh lệch này.

Hiểu và áp dụng đúng độ lệch từ là kỹ năng sinh tồn cơ bản trong các chuyến đi dã ngoại, leo núi, hoặc đi rừng. Bỏ qua yếu tố này dẫn đến việc xác định phương hướng sai lệch, khiến bạn đi chệch khỏi lộ trình dự kiến hàng trăm mét hoặc thậm chí hàng cây số.

Để hiểu rõ độ lệch từ, bạn cần phân biệt được hai loại hướng Bắc.

Bắc thực (True North)

Bắc thực, hay còn gọi là Bắc địa lý, là hướng chỉ về Cực Bắc của Trái Đất. Đây là điểm mà tất cả các kinh tuyến hội tụ. Vị trí của Bắc thực là một điểm cố định và không thay đổi. Tất cả bản đồ giấy, bản đồ địa hình đều được vẽ dựa trên hướng Bắc thực. Các đường kinh tuyến trên bản đồ luôn chỉ về hướng Bắc thực.

Bắc từ (Magnetic North)

Bắc từ là hướng mà kim la bàn của bạn chỉ tới. Hướng này được quyết định bởi từ trường của Trái Đất. Không giống như Bắc thực, vị trí của Cực Bắc từ liên tục dịch chuyển theo thời gian do những thay đổi trong lõi sắt nóng chảy của hành tinh. Hiện tại, Cực Bắc từ đang di chuyển từ phía Bắc Canada về phía Siberia. Sự dịch chuyển này là nguyên nhân chính khiến độ lệch từ tại mọi nơi trên thế giới đều thay đổi theo từng năm.

Độ lệch từ là giá trị góc giữa đường thẳng nối vị trí của bạn tới Bắc thực và đường thẳng nối tới Bắc từ. Giá trị này khác nhau tùy thuộc vào vị trí của bạn trên Trái Đất. Có ba trường hợp xảy ra:

• Độ lệch từ Đông (Easterly Declination): Khi Bắc từ nằm về phía Đông của Bắc thực. Giá trị này được biểu thị bằng số dương (ví dụ: +5° hoặc 5°E).
• Độ lệch từ Tây (Westerly Declination): Khi Bắc từ nằm về phía Tây của Bắc thực. Giá trị này được biểu thị bằng số âm (ví dụ: -10° hoặc 10°W).
• Độ lệch từ bằng không (Zero Declination): Khi Bắc thực và Bắc từ thẳng hàng. Đường nối các điểm có độ lệch từ bằng không được gọi là đường Agonic.

Tại Việt Nam, độ lệch từ hiện tại là độ lệch Tây, có giá trị nhỏ, khoảng từ -0°30' đến -1°30' tùy khu vực.

Khi bạn định hướng chỉ bằng la bàn mà không dùng bản đồ, độ lệch từ ít ảnh hưởng. Tuy nhiên, khi kết hợp la bàn và bản đồ địa hình, việc bỏ qua độ lệch từ sẽ gây ra sai số nghiêm trọng.

Ví dụ, bạn đang trekking ở Vườn quốc gia Tà Đùng (Đắk Nông) và độ lệch từ tại đây là -1° (độ lệch Tây). Bạn xác định trên bản đồ cần đi theo hướng 90° Đông để đến một con suối. Nếu bạn cầm la bàn và đi thẳng theo hướng 90° mà kim la bàn chỉ, bạn thực chất đang đi theo hướng 89° trên bản đồ. Sai số 1° nghe có vẻ nhỏ, nhưng sau khi đi được 5 km, vị trí thực tế của bạn sẽ cách điểm đến đúng khoảng 87 mét. Quãng đường càng dài, sai số càng lớn, đủ để bạn lạc đường trong rừng rậm.

Tìm độ lệch từ ở đâu?

Bạn tìm thấy thông tin độ lệch từ qua các nguồn sau:

• Trên bản đồ địa hình: Hầu hết các bản đồ địa hình (topographic map) đều có sơ đồ chú giải ở lề bản đồ, chỉ rõ giá trị độ lệch từ tại thời điểm bản đồ được xuất bản và mức thay đổi hàng năm.
• Các công cụ trực tuyến: Các trang web của cơ quan địa chất, ví dụ như trang tính toán của Cục Quản lý Khí quyển và Đại dương Quốc gia Hoa Kỳ (NOAA), cung cấp giá trị độ lệch từ chính xác cho bất kỳ tọa độ nào trên thế giới.
• Thiết bị GPS và ứng dụng điện thoại: Nhiều thiết bị định vị GPS và ứng dụng bản đồ trên điện thoại thông minh có khả năng tự động tính toán và hiệu chỉnh độ lệch từ. Bạn cần kiểm tra phần cài đặt để đảm bảo tính năng này được bật.

Cách áp dụng độ lệch từ

Bạn cần hiệu chỉnh la bàn hoặc tính toán thủ công. Công thức ghi nhớ đơn giản là:

• Từ bản đồ ra thực địa (Map to Bearing): Khi bạn đo một góc trên bản đồ và muốn dùng la bàn để đi theo góc đó ngoài thực địa, bạn áp dụng công thức: Tây cộng, Đông trừ.
• Từ thực địa vào bản đồ (Bearing to Map): Khi bạn dùng la bàn đo phương vị của một vật thể ngoài thực địa và muốn vẽ nó lên bản đồ, bạn áp dụng công thức ngược lại: Tây trừ, Đông cộng.

Giả sử bạn đang lên kế hoạch chinh phục đỉnh Fansipan (Lào Cai). Bạn tra cứu và thấy độ lệch từ tại khu vực này khoảng -1° (1 độ lệch Tây).

Tình huống 1: Dùng bản đồ tìm đường đi.

Trên bản đồ, bạn đo được hướng đi từ trại nghỉ đến đỉnh núi là 320°. Vì độ lệch từ là 1° Tây, bạn sẽ cộng giá trị này vào: 320° + 1° = 321°. Bạn sẽ xoay la bàn và đi theo hướng 321° để đến đúng đỉnh núi.

Tình huống 2: Dùng la bàn xác định vị trí.

Từ vị trí đứng, bạn nhìn thấy một ngọn tháp và dùng la bàn đo được phương vị của ngọn tháp là 150°. Để đánh dấu vị trí của mình trên bản đồ, bạn cần vẽ một đường thẳng từ ngọn tháp theo hướng ngược lại. Trước hết, bạn hiệu chỉnh phương vị: 150° - 1° = 149°. Phương vị ngược lại là 149° + 180° = 329°. Bạn sẽ vẽ một đường thẳng từ ngọn tháp trên bản đồ theo hướng 329° để xác định đường thẳng chứa vị trí của bạn.

Độ lệch từ có thay đổi không?

Có, độ lệch từ thay đổi theo vị trí địa lý và biến đổi theo thời gian do sự dịch chuyển liên tục của cực từ Trái Đất.

Tôi có cần quan tâm độ lệch từ khi dùng GPS không?

Hầu hết các thiết bị GPS và ứng dụng hiện đại đều tự động hiệu chỉnh độ lệch từ, nhưng bạn nên kiểm tra cài đặt để chắc chắn.

Làm thế nào để biết độ lệch từ là Đông hay Tây?

Độ lệch từ Tây được biểu thị bằng giá trị âm (ví dụ -1°) hoặc ký hiệu W, còn độ lệch từ Đông là giá trị dương (ví dụ +2°) hoặc ký hiệu E.

Trang bị kỹ năng đọc bản đồ và la bàn giúp bạn tự tin hơn trong mọi chuyến đi. Xem các mẫu la bàn và thiết bị định vị GPS tại WeTrek.vn.