Những ngày này, dọc dải đất hình chữ S, từng cơn mưa như không dứt. Nước dâng lên lặng lẽ rồi bất ngờ tràn qua mái nhà, cuốn đi những gì thân thuộc nhất. Miền Trung, miền Bắc, đồng bằng - những nơi vốn kiên cường với nắng gió, nay lại oằn mình trong đợt lũ được gọi là “lịch sử”.

Không phải chỉ vì những cơn bão dữ. Mà bởi những biến động của khí hậu đã khiến thời tiết trở nên cực đoan hơn bao giờ hết. Không khí ấm hơn, giữ được nhiều hơi nước hơn, và khi gặp địa hình dốc, hơi nước ấy trút xuống thành những trận mưa dữ dội – dồn dập và khó lường. Những dòng sông vốn hiền hòa bỗng trở nên hung hãn. Núi rừng sau bao năm bị xẻ trọc, bị bê tông hóa – không còn đủ sức giữ đất, giữ nước. Nước lũ vì thế ào về nhanh, mạnh và tàn nhẫn hơn. Hãy cùng WeTrek phân tích và đánh giá các tác động khiến cho mùa mưa bão năm nay phức tạp, khó lường.

1) Nhiều bão/áp thấp liên tiếp trong mùa -  mưa cực đoan dồn dập

Mùa bão năm nay xuất hiện những cơn bão mạnh, liên tiếp (ví dụ Typhoon Bualoi - cơn bão số 10, rồi Matmo cơn bão số 11) đổ bộ vào dải duyên hải Trung-Bắc Việt Nam trong tuần đầu tháng 10/2025.

Hoàn lưu của bão đã mang theo lượng mưa rất lớn, kèm theo lốc xoáy, sạt lở, động đất trong thời gian ngắn, gây ngập diện rộng ở cả đô thị và nông thôn. Những cơn bão liên tiếp khiến nền đất bão hòa, sông suối không kịp tiêu thoát nước giữa hai đợt mưa. 

2) Mưa cực đoan ngày càng mạnh - dấu ấn của biến đổi khí hậu

Các chuyên gia khí tượng, cơ quan dự báo và báo chí trong nước đều ghi nhận xu hướng mưa cực đoan gia tăng: lượng mưa theo đợt lớn hơn, cường độ lớn hơn, và xuất hiện ở vị trí/ thời điểm bất ngờ hơn so với trước kia -  phù hợp với dự báo về tác động của biến đổi khí hậu (khí hậu ấm lên làm tăng khả năng giữ ẩm của không khí → mưa mạnh hơn). Điều này làm tăng xác suất “lũ lịch sử” khi gặp điều kiện thuận lợi (bão + dòng chảy dâng).  

3) Phát tán nước từ hồ chứa / thủy điện và an toàn công trình -  yếu tố khu vực làm trầm trọng thêm lũ

Trong tình huống mưa lớn, nhiều hồ thủy lợi và thủy điện phải xả nước đồng loạt để bảo đảm an toàn hồ đập; việc xả đồng thời ở lưu vực lớn có thể làm gia tăng đỉnh lũ xuống hạ lưu. Cùng lúc, có báo cáo về vỡ/hư hỏng công trình nhỏ (ví dụ vỡ một phần hồ thủy điện Bac Khe 1, Lang Sơn, ngày 7/10/2025) gây lũ ngắn hạn và nguy hiểm cho các vùng dân cư hạ du. Việc phối hợp xả nước, quy trình vận hành và năng lực dự báo/micro-quản lý hồ vẫn là điểm yếu làm trầm trọng hậu quả. 

4) Cấu trúc đô thị và hệ thống tiêu thoát chưa theo kịp — ngập ở thành phố trở nên nặng hơn

Các đô thị lớn như Hà Nội có nhiều diện tích bê tông hóa, hệ thống cống rãnh cũ hoặc nhỏ, dễ bị tắc và quá tải khi mưa lớn. Hệ quả là nước ứ đọng trên mặt phố, giao thông tê liệt, thiệt hại và rủi ro an toàn cho người dân.

Hà Nội những ngày qua trải qua một đợt ngập lụt nghiêm trọng mang tính tổng hợp: nguyên nhân tức thời là lượng mưa cực lớn do hoàn lưu bão (Matmo/bão số 11) chồng lên hậu quả của cơn bão trước đó (Bualoi), khiến chuỗi mưa liên tiếp dồn ứ trong vành đai sông hồ và hệ thống thoát nước đô thị; lượng mưa quan trắc ở nhiều trạm nội thành lên tới hàng trăm đến gần nghìn mm ở một số điểm, vượt xa năng lực thiết kế của hệ thống thoát nước.

Báo cáo hiện trường cho thấy những khu vực nội đô bị chặn dòng tiêu thoát và ngập sâu trong các đợt mưa vừa qua.  

Những hệ quả hiện hữu là ngập sâu hàng chục tới hàng trăm điểm, giao thông tê liệt, nhiều cơ quan, trường học phải cho học sinh, công chức làm việc tại nhà và một số chuyến bay, tàu bị ảnh hưởng - dữ liệu mới nhất cho thấy chừng gần 90 điểm ngập nặng được cập nhật ngay sáng 7/10. 

Về mặt cơ chế, sự kiện phơi bày ba lớp yếu tố: (1) cực đoan hoá thiên tai (tần suất và cường độ bão/mưa gia tăng) làm áp lực lên hạ tầng; (2) hạ tầng thoát nước đô thị chưa theo kịp tốc độ đô thị hoá và thay đổi sử dụng đất khiến nước khó thoát; và (3) phối hợp điều hành vùng thượng- hạ lưu, quản lý hồ đập và điều tiết xả lũ còn nhiều điểm nghẽn, nên khi mưa lớn xảy ra nước dâng và rút chậm hơn dự kiến. 

Hậu quả kinh tế - từ tổn thất tài sản, gián đoạn chuỗi cung ứng, tới chi phí sửa chữa hạ tầng - cộng thêm chi phí xã hội (an toàn, sức khỏe, giấc ngủ sinh hoạt) sẽ còn kéo dài nếu chỉ ứng phó theo phản ứng tức thời. Để giảm rủi ro lặp lại, cần kết hợp các giải pháp: nâng cấp và cơ giới hoá hệ thống thoát nước theo tiêu chuẩn mưa mới, quy hoạch xanh (hồ điều hoà, bãi lọc tự nhiên, mặt thấm), quản lý tích hợp lưu vực sông-hồ và minh bạch trong điều tiết hồ, cùng hệ thống cảnh báo sớm và quy trình khôi phục sau thiên tai rõ ràng. Điều này vừa đòi hỏi đầu tư công lớn vừa cần chính sách khuyến khích hạn chế bê tông hóa và tăng cường ý thức cộng đồng để giảm tổn thương trong tương lai.

5) Tổ hợp yếu tố địa hình, quản lý đất đai và suy thoái tự nhiên tăng tính dễ bị tổn thương

Mưa lớn, kéo dài & mưa cực đoan dẫn tới nhiều khu vực núi cao ghi nhận lượng mưa cao vượt ngưỡng bình thường trong thời gian ngắn (ví dụ Lai Châu, Sơn La, Điện Biên) - một trong những tác nhân kích hoạt sạt lở, đất đá bị bão hoà. Sự tích tụ nước dưới lớp đất (soak-through), giảm khả năng thấm vì lớp phủ thực vật mất mát, đô thị hóa phát triển (mọi chỗ bị khai phá) làm tăng tốc độ trượt đất . Các điểm sát lở và nứt lớn đã được phát hiện, đòi hỏi giám sát chặt chẽ và ứng phó nhanh; nếu không có biện pháp mạnh, mức thiệt hại có thể tăng nhanh.

• Từ đêm 28/9 trở lại đây, nhiều tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, Sơn La, Tuyên Quang ghi nhận sạt lở đất, ngập sâu, giao thông bị chia cắt, nhà cửa, hoa màu, cây trồng bị thiệt hại nghiêm trọng. 

• Tại Sơn La, trận lũ quét và sạt lở làm chết người, làm nhiều nhà bị cuốn trôi hoặc hư hại, mất điện, cô lập giao thông tại các vùng xa.

• Lai Châu cũng là “điểm nóng” về cảnh báo sạt lở đất và lũ quét, với các trạm mưa ghi nhận vượt mức 150-200 mm.

Địa hình thổ nhưỡng nhạy cảm ở Miền núi Bắc Bộ có nhiều khu vực dốc, đất mỏng, lớp phủ thực vật bị suy thoái, đá mẹ phân mảnh, độ bền cơ học kém - khi mưa lớn đất dễ bị lọt nước, mất kết dính dẫn đến sạt.

Ở vùng núi đồi, việc phá rừng, chuyển đổi đất làm nông nghiệp trên sườn dốc, khai thác không bền vững của lưu vực khiến mất diện tích che phủ, giảm giữ nước và dễ gây lở đất, lũ quét khi mưa lớn.

Ở đồng bằng (đặc biệt Đồng bằng sông Cửu Long), sụt lún nền đất và mực nước biển dâng làm giảm khả năng tiêu thoát nước, khiến ngập mặn, ngập úng trở nên mãn tính hơn.

Những yếu tố này cộng hưởng với mưa cực đoan để tạo ra “lũ lịch sử”, gây hậu quả nghiêm trọng. 

• Về người: chết, mất tích, bị thương; dân cư phải di dời khẩn cấp

• Về tài sản & cơ sở hạ tầng: nhà cửa bị sập/tổn hại, đường sá bị chia cắt, cầu đập bị ảnh hưởng; hệ thống điện, thông tin liên lạc bị gián đoạn. 

• Về kinh tế nông nghiệp: hoa màu bị vùi lấp, cây trồng mất vụ, thủy sản, chăn nuôi bị ảnh hưởng nặng.

6) Khi dòng sông chảy xuyên biên giới

Những con sông không biết biên giới - nước từ thượng nguồn, khi được mở van, sẽ chảy mãi về hạ du. Ở miền Bắc Việt Nam, dòng Lô — một nhánh của sông Hồng -  là minh chứng rõ nét cho điều đó.

Trong những ngày thiên tai, có thông tin rằng chính quyền Trung Quốc đã lên kế hoạch xả lũ từ đập thủy điện thượng nguồn ở vùng Yunnan (Malutang / Madushan) để giảm áp lực hồ chứa khi mưa dồn dập.  Ban đầu, lượng xả dự kiến là khoảng 250 m³/s; sau đó, trong trao đổi giữa hai bên, con số được điều chỉnh xuống còn 200 m³/s và thời gian xả được dời lại để giảm tối đa ảnh hưởng xuống hạ lưu. 

Việt Nam, qua các kênh ngoại giao, đã đề nghị phía Trung Quốc kiềm chế việc xả lớn, công bố lịch và lưu lượng trước, để các tỉnh biên giới kịp ứng phó.  Trong một quan điểm chính thức, Việt Nam khẳng định hai nhà máy thủy điện phía thượng nguồn sông Hồng (sông Đà / Red River / Yuan River) hiện chưa có kế hoạch xả thêm và đang tạm dừng vận hành để hạn chế rủi ro ngập lụt cho hạ lưu. 

Một quan chức Việt Nam cũng từng nhận định: với lưu lượng xả tuy có, nhưng “ảnh hưởng xuống hạ du là rất nhỏ”, vì con số 250 m³/s nếu so với các hồ lớn trong nội địa (ví dụ như Hòa Bình) vốn có lưu lượng điều tiết lớn hơn nhiều, thì mức đó là tương đối khiêm tốn.  

Trung Quốc xả lũ không phải để làm hại ai - mà để bảo đảm an toàn hồ chứa bên mình, khi mưa quá lớn khiến áp lực đập tăng vọt. Nhưng với vị trí địa lý, những dòng nước ấy sẽ lăn nhanh qua biên giới, không chờ vùng hạ du chuẩn bị. Điều này như lời nhắc rằng chúng ta không sống đơn lẻ - một quốc gia, một dòng sông - mà bị ràng buộc bởi hệ sinh thái liên quốc gia.

Dưới những cơn mưa dữ dội, khi đất mẹ đã nhuốm ướt, việc xả nước thượng nguồn càng làm tăng gánh nặng cho người ở hạ du. Có thể xả ít hơn, rút thời gian xả ngắn hơn - nhưng trong tình thế khẩn cấp, lựa chọn nào cũng là thiệt hại, lựa chọn nào cũng là hy sinh.

Bởi thế, ngay lúc này, chúng ta cần thêm lòng hiểu biết, sự chia sẻ, hợp tác xuyên biên giới - để dòng sông không trở thành con dao hai lưỡi. Khi chúng ta cầu bình an cho bà con vùng lũ, hãy cầu thêm cho những dòng sông: được bảo vệ, được trở về trạng thái cân bằng, để không còn phải mang trên mình gánh nặng xả lũ bất ngờ.

7) Bà con oằn mình chống lũ chồng lũ- Con người nhỏ bé nhưng không vô vọng

Đằng sau những con số về lượng mưa kỷ lục, là câu chuyện của con người nhỏ bé trước thiên nhiên. Chúng ta tưởng rằng có thể chinh phục, xây đập, nắn sông, mở đường… nhưng rồi chỉ một cơn lũ, tất cả những công trình kiên cố nhất cũng trở nên mong manh.

Có lẽ, đây là lúc thiên nhiên nhắc chúng ta nhớ rằng: con người không phải chủ nhân của Trái Đất, mà chỉ là một phần nhỏ bé trong vòng tuần hoàn của nó.

Nhưng giữa biển nước mênh mông ấy, vẫn có ánh sáng. Là những người lính, công an, dân quân, những đội cứu hộ lội bùn suốt đêm không nghỉ. Là những người hàng xóm chia nhau từng gói mì, tấm áo, chỗ ngủ khô. Là những người xa quê dõi theo tin tức từng giờ, lòng thắt lại khi nghe tin nước dâng. Giữa hiểm nguy, lòng người Việt lại sáng lên - kiên cường, đùm bọc và yêu thương.

Sau cơn lũ, điều còn lại là bài học

Mưa rồi sẽ tạnh.

Nước rồi sẽ rút.

Nhưng dấu vết của thiên tai và những bài học về sự tổn thương sẽ còn đó.

Điều quan trọng nhất không chỉ là khắc phục hậu quả hôm nay, mà là học cách sống hòa hợp hơn với thiên nhiên – trồng lại rừng, giữ lại dòng sông, xây lại niềm tin và sự tôn trọng dành cho đất mẹ.

Xin gửi lời cầu chúc bình an đến bà con vùng lũ.

Và xin cúi đầu cảm ơn tất cả những con người thầm lặng – những người đã chọn ở lại trong tâm lũ để giúp người khác tìm đường ra ánh sáng. Trong những ngày u ám nhất, chính họ là minh chứng rằng tình người – mạnh hơn cả cơn lũ.

WeTrek